Bản chất là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa khái niệm "Bản chất"

Bản chất (tiếng Anh: essence) là tập hợp những đặc tính nội tại và bất biến mà một đối tượng phải có để tồn tại như chính nó. Nếu thiếu đi những đặc tính này, thực thể không còn là chính nó nữa. Bản chất cho phép phân biệt một đối tượng với các đối tượng khác có hình thức hoặc biểu hiện tương tự.

Khái niệm bản chất thường được đặt đối lập với hiện tượng (appearance) – tức những gì ta có thể quan sát, cảm nhận bên ngoài. Trong khi hiện tượng có thể thay đổi theo hoàn cảnh, thì bản chất được cho là ổn định và đóng vai trò cấu trúc nền tảng. Ví dụ, bản chất của một nguyên tử hydro không nằm ở trạng thái khí hay lỏng của nó, mà ở cấu trúc gồm một proton và một electron.

Trong nhiều ngành khoa học, định nghĩa bản chất giúp thiết lập các phân loại khách quan, như bản chất của nước là phân tử H₂O. Khi định nghĩa một khái niệm khoa học, việc xác định yếu tố bản chất là điều kiện tiên quyết để đảm bảo tính chính xác và phổ quát.

Bản chất trong triết học cổ điển và hiện đại

Trong triết học cổ điển, đặc biệt là tư tưởng của Plato, bản chất được xem là hiện hữu trong thế giới lý tưởng (realm of Forms). Mọi sự vật trong thế giới thực chỉ là bản sao mờ nhạt của một "hình thể lý tưởng" mang bản chất đích thực. Ví dụ, mọi hình tròn trong thực tế đều là hình tròn không hoàn hảo của "ý niệm hình tròn".

Aristotle phản bác Plato bằng cách đưa bản chất trở về thế giới vật lý. Theo ông, bản chất không nằm ở thế giới khác mà ở chính trong từng vật thể. Đó là cái khiến một sự vật là chính nó, đồng thời hướng dẫn quá trình phát triển và hoàn thiện của nó. Với Aristotle, một hạt giống có bản chất là một cây; bản chất chính là mục tiêu tự nhiên mà sự vật hướng đến.

Triết học hiện đại đặt bản chất vào mối quan hệ với tự do và tồn tại. Jean-Paul Sartre tuyên bố rằng “tồn tại có trước bản chất” – tức con người không bị áp đặt bản chất từ trước mà tự định nghĩa bản chất của mình qua hành động. Đây là nền tảng tư tưởng của chủ nghĩa hiện sinh, nơi bản chất không phải là yếu tố cố định mà là kết quả của sự lựa chọn có ý thức.

Phân biệt bản chất với thuộc tính và hiện tượng

Để làm rõ bản chất, cần phân biệt nó với hai khái niệm dễ nhầm lẫn là thuộc tính (properties) và hiện tượng (phenomena). Một thuộc tính có thể thay đổi mà không làm mất đi bản sắc của vật thể. Trong khi đó, thay đổi bản chất đồng nghĩa với thay đổi căn bản bản thể đó.

Chẳng hạn, một thanh đồng có thể được rèn thành dây, đinh hoặc tượng mà vẫn là đồng – các thay đổi này chỉ là thuộc tính hình dạng. Tuy nhiên, nếu cấu trúc nguyên tử bị biến đổi thành hợp chất khác thì bản chất của vật thể cũng thay đổi.

Bảng so sánh sau giúp làm rõ sự khác biệt:

Khái niệm	Đặc điểm	Ví dụ
Bản chất	Bất biến, nền tảng, quyết định sự tồn tại	Cấu trúc phân tử của nước (H₂O)
Thuộc tính	Thay đổi, không ảnh hưởng tới sự tồn tại	Nhiệt độ, màu sắc, trạng thái vật lý
Hiện tượng	Biểu hiện bên ngoài, thường là tạm thời	Hơi nước, sóng biển, phản xạ ánh sáng

Bản chất trong khoa học tự nhiên

Khoa học tự nhiên dựa vào khái niệm bản chất để xác định các quy luật và hiện tượng vật lý, sinh học, hóa học. Trong vật lý, bản chất của lực hấp dẫn không nằm ở việc một vật rơi xuống đất, mà ở sự uốn cong không – thời gian do khối lượng gây ra (theo thuyết tương đối tổng quát).

Trong hóa học, bản chất của nguyên tố được xác định bởi số proton trong hạt nhân nguyên tử. Carbon có 6 proton – nếu thay đổi con số này, nó không còn là carbon nữa. Đây là lý do vì sao số nguyên tử là yếu tố bản chất trong bảng tuần hoàn Mendeleev.

Trong sinh học, bản chất của sự sống gắn liền với bốn quá trình: trao đổi chất, sao chép, biến dị và tiến hóa. Các nghiên cứu di truyền học xác định rằng thông tin di truyền lưu trữ trong DNA là yếu tố bản chất làm nên sự sống. Chi tiết tham khảo: Nature – What is Life?

Bản chất trong khoa học xã hội

Trong khoa học xã hội, bản chất thường gắn liền với con người, tổ chức và văn hóa. Việc xác định bản chất của hành vi con người, vai trò xã hội, hay cơ cấu quyền lực là tiền đề để thiết lập lý thuyết xã hội và mô hình hành vi. Tuy nhiên, khái niệm này luôn là chủ đề tranh luận giữa các trường phái lý thuyết.

Một số nhà xã hội học cho rằng bản chất con người không cố định mà được hình thành qua trải nghiệm, tương tác và bối cảnh xã hội. Quan điểm kiến tạo xã hội (social constructivism) cho rằng các bản sắc như giới tính, chủng tộc, tầng lớp, và vai trò giới đều là sản phẩm xã hội, chứ không phải yếu tố sinh học hoặc di truyền.

Ngược lại, chủ nghĩa bản chất (essentialism) trong xã hội học cho rằng có những yếu tố không thay đổi được và tồn tại như bản năng sinh học hay cấu trúc di truyền. Ví dụ, một số nhà tâm lý học tiến hóa tin rằng hành vi bạo lực, ghen tuông hay hợp tác là kết quả của chọn lọc tự nhiên và là bản chất của loài người.

Bản chất trong ngôn ngữ học và logic học

Trong ngôn ngữ học, việc diễn đạt bản chất đòi hỏi khả năng trừu tượng và phân tích lớp nghĩa sâu hơn ngoài biểu hiện bề mặt. Một từ có thể phản ánh một phần hiện tượng nhưng không nhất thiết phản ánh trọn vẹn bản chất. Ví dụ, từ “lửa” mô tả một hiện tượng cháy, nhưng bản chất là phản ứng oxy hóa mạnh sinh ra nhiệt và ánh sáng.

Trong ngôn ngữ học tri nhận (cognitive linguistics), việc hiểu bản chất của khái niệm đòi hỏi xây dựng các khung tri thức (frames) và phép ẩn dụ tri nhận. Từ đó, con người không chỉ dùng ngôn ngữ để phản ánh hiện thực mà còn để kiến tạo hiện thực. Điều này cho thấy bản chất không chỉ là cái "được tìm ra", mà còn là cái "được tạo ra" thông qua ngôn ngữ.

Trong logic học, bản chất liên quan đến tính tất yếu logic. Một mệnh đề mang tính bản chất là đúng trong mọi mô hình hoặc tình huống, ví dụ như “một số nguyên tố là số không chia hết cho số nào khác ngoài chính nó và 1.” Việc phân tích bản chất của mệnh đề giúp thiết lập hệ thống luận lý hình thức, như trong các hệ tiên đề hình học hoặc toán học trừu tượng.

Vai trò của bản chất trong tri thức và nhận thức

Khả năng xác định và mô hình hóa bản chất giúp con người hệ thống hóa tri thức và đưa ra các quyết định chính xác hơn. Trong nhận thức học (epistemology), bản chất là nền tảng để xác định một thực thể là thật hay giả, đúng hay sai, bản thể hay mô phỏng.

Khoa học thực chứng (positivism) cho rằng có thể khám phá bản chất sự vật thông qua quan sát, thực nghiệm và đo lường. Trong khi đó, chủ nghĩa phê phán và hiện tượng học cho rằng bản chất chỉ lộ ra khi người quan sát thay đổi phương pháp tiếp cận và đặt câu hỏi về mối quan hệ giữa người nhận thức và thế giới khách thể.

Tri thức bản chất không chỉ là tri thức về "cái gì tồn tại" mà còn là tri thức về "tại sao nó tồn tại như thế." Điều này phân biệt giữa tri thức mô tả (descriptive knowledge) và tri thức bản chất (essential knowledge), từ đó nâng cao chất lượng của tư duy phản biện và phương pháp nghiên cứu.

Tranh luận về tính cố định hay biến đổi của bản chất

Một trong những câu hỏi triết học lớn là: bản chất có bất biến không? Chủ nghĩa bản chất truyền thống cho rằng có một thực tại nền tảng, không thay đổi dù hình thức bên ngoài biến động. Ví dụ, bản chất của vàng là cấu trúc nguyên tử dù ở dạng thỏi, bột hay hợp kim.

Tuy nhiên, trường phái hậu hiện đại và cấu trúc luận cho rằng bản chất là sản phẩm của bối cảnh lịch sử – xã hội và có thể thay đổi. Ví dụ, bản chất của “gia đình” không còn là cha mẹ – con cái như truyền thống, mà bao gồm nhiều hình thức mới như gia đình đơn thân, đồng giới, hoặc mạng lưới chăm sóc không huyết thống.

Do đó, tranh luận không chỉ xoay quanh "bản chất là gì", mà còn là "ai quyết định bản chất", và "trong hoàn cảnh nào thì bản chất có giá trị áp dụng". Điều này đưa khái niệm bản chất từ phạm trù bản thể học sang địa hạt đạo đức và chính trị học.

Bản chất và công nghệ trí tuệ nhân tạo

Trí tuệ nhân tạo (AI) đặt ra câu hỏi mới về bản chất của tư duy, nhận thức và ý thức. Nếu một hệ thống máy học có thể nhận diện hình ảnh, tổng hợp ngôn ngữ, hoặc viết mã phức tạp, liệu nó có sở hữu bản chất của trí tuệ hay chỉ là sự mô phỏng bề ngoài?

Một số nhà nghiên cứu cho rằng bản chất của trí tuệ là khả năng tự phản ánh (meta-cognition) và hiểu ngữ cảnh sâu, điều mà các mô hình AI hiện nay chưa thể đạt được. Trong khi đó, trường phái thực dụng hơn cho rằng nếu hệ thống có thể hành xử thông minh, thì hành vi là bản chất – bất kể nền tảng sinh học hay silicon.

Từ góc nhìn đạo đức, việc xác định bản chất của AI còn liên quan đến câu hỏi về quyền lợi, trách nhiệm và bản thể pháp lý của các hệ thống tự động. Xem thêm tại Neural Networks – On the Nature of Understanding in AI.

Tài liệu tham khảo

1. Stanford Encyclopedia of Philosophy – Essence
2. Nature – What is Life?
3. NCBI – The Nature of Human Nature
4. Frontiers in Psychology – What Makes Us Human?
5. Neural Networks – On the Nature of Understanding in AI